ÇİLEK YETİŞTİRİCİLİĞİ

Çilek Yetiştiriciliği

ÇİLEĞİN EKONOMİK ÖNEMİ     
      Türkiyede çilek yetiştiriciliği, önceleri İstanbul, Bursa, Karadeniz Ereğlisi gibi kısıtlı bölgelerde yapılıyorsa da, şimdi Türkiyenin çok soğuk iklim bölgeleri hariç hemen her yerde yetiştiriciliği yapılmaktadır. Baharın ilk müjdecisi olarak piyasaya çıkan çilek son yıllarda sera ve alçak tünellerde kış mevsiminde de yetiştirilerek yüksek fiyatla satılmaktadır.
  Güney bölgelerinde çilek tarımı genişleyerek aile işletmeciliğinden tarla ziraatına kayma göstermiştir.

ÇİLEĞİN BİTKİSEL ÖZELLİKLERİ

   Çilek çok yıllık otsu bir bitkidir. Kökleri saçak kök olup fazla derine gitmez, kökler yaklaşık 15-25 cm kadar toprak derinliğine inebilir. Yaprakları parçalı, çiçekleri beş taç yapraktan meydana gelmiştir. Çilek meyvesi çiçek tablasının etlenmesiyle meydana gelen yalancı bir meyvedir. Kol atarak çoğalır ve etrafa yayılırlar.

Çileğin Besin Değeri

    Çilek tadı ve aroması güzel bir meyvedir, mineral ve vitamin bakımından zengin olup yüksek oranda C ve A vitaminleri, potasyum, kalsiyum- Demir içermektedir. Ayrıca önemli miktarda salisilik asit vardır. Özellikle büyüme çağındaki çocuklara, kansızlara tavsiye edilir. Bazı romatizma hastalıklarında, idrar söktürmede faydalıdır. Ancak böbreklerinden rahatsız olanlar için zararlı olmaktadır.

    Çilek hassas bir meyve olup kısa sürede bozulur, rengini kaybeder, buruşur ve tadı kaçar. O C⁰ ’de ancak 10 gün muhafaza edilebilmektedir. Sofralık olarak tüketildikten başka reçel, marmelat, komposta, şıra ve likör yapılarakta değerlendirilir.

ÇİLEĞİN EKOLOJİK İSTEKLERİ

İklim İsteği :

     Çilek deniz kenarından 1000 mt yüksekliğe kadar hemen her yerde yetişebilmektedir. Ancak yükseklik arttıkça çiçeklenme ve hasat zamanında gecikmektedir. 500 mt deki yüksekliklerde iklime bağlı olarak kalite daha iyi olup hastalıklara mukavemet artar.

     Çilekte çiçek teşekkülü, ürün miktarı ve kol atma durumu gün uzunluğuna bağlıdır. Kısa gün çiçek teşekkülüne, uzun gün kol atmaya etken olur. Günlük sıcaklık ortalamasında ürün miktarına etkilidir. Sıcaklık düşük olduğunda çiçek gözü teşekkülü artar. Çiçekler için önemli olan çiçeklenme başladıktan sonra meydana gelen don olayıdır. Don çiçeklerin yanarak ölmesine neden olur. Bu gibi yerlerde soğuk olacağı zaman çilek setlerinin üstü plastik ile örtülerek korunabilir. Meyve bağladıktan sonra meydana gelen don o kadar fazla etki göstermez.

 Toprak İsteği :

       Çilek kumlu, killi, milli ve süzek topraklarda iyi gelişir. Derin, verimli, besin maddelerince zengin, nem tutma kapasitesi yüksek ve iyi drene edilmiş topraklar çilek için idealdir. Asit topraklarda daha iyi gelişir. Kireçli topraklardan hoşlanmaz, fazla kireç çilekte sararma meydana getirir.

ÇİLEĞİN ÇOĞALTILMASI

    Çilek fide ile çoğaltılır. Çilek fideleri ise tohumdan, anaç fidelerin ayrılmasından veya anaç fidelerdençıkan kol sürgünlerinin ayrılması ile üretilir. Yaprak koltuklarından çıkan kollar toprağa değdiği yerde kök salarak yeni bir çilek fidesi meydana getirir. Dikim için bu fideler kullanılabilinir. Tohumdan fide üretimi ise ancak araştırma çalışmalarında yeni çeşitler elde edilmek amacıyla yapılır.

BAHÇE YERİNİN HAZIRLANMASI

 

    Çilek yetiştiriciliği özel bir dikkat ve bakım gerektirdiğinden önce küçük bir alanda başlanarak daha sonra genişletilmelidir. Dranajın iyi yapılması başarılı bir yetiştiricilik için önemlidir. Daha önceden mısır, şekerpancarı, domates gibi çapa bitkileri yetiştirilmesi ileride otlanmayı azaltacaktır.

     Toprak önce derince sürülür, daha sonra dönüme 2-4 ton yanmış ahır gübresi ve toprak tahlil sonuçlarına göre besin maddesi noksanlığı varsa, gerektiği kadar ticaret gübreleri verilerek toprak yüzeyden tekrar sürülerek işlenir. Uygulanacak dikim şekillerine göre toprak yüzeyi düzeltilir.

Dikim Şekilleri

   Çilek yetiştiriciliğinde üç değişik dikim sistemi gelişmiştir. Bunlar
a- Düz arazi üzerine dikim,
b- Setler üzerine dikim,
c- Plastik kaplı setler üzerine dikim.

Düz Arazi Üzerine Dikim :

       Özellikle makinalı tarımın kullanıldığı geniş alanlarda yetiştiricilik yapılacaksa uygulanır. Toprak hazırlığından sonra toprak işleme ve çapalama makinalarının aralarına uygun olarak belirli sıra arası ve 25-30 cm, sıra üzeri mesafelerde dikim yapılır. Bu yöntemle çilekler iri olmasına rağmen toprakla fazla bulaşık olduklarından kalite düşük olur. Otlar çok kolay olarak gelişir, ayrıca hasat işlemide zor olur. Sulamada çileklerin fazla sudan zarar görmemesi için dikkat edilmelidir.

Setler Üzerine Dikim :

      En uygun dikim şeklidir. Setler hazırlanmadan önce arazinin yüzeyi mümkün olduğu kadar düzeltilir. Karık açma pulluğu  ile 120-160 cm aralıklarla karıklar açılır. Küçük işletmelerde bel veya kürekle set araları 30 cm, set genişlikleri 70-80 cm genişlikte olacak şekilde setler hazırlanır. Önceden çiftlik gübresi ve ticaret gübreleri verilmemişse bu setler üzerine çiftlik gübresi ve gereken ticaret gübreleri homojen olarak dağıtılarak çapalanır. Her iki durumda da setlerin üzerleri ve set araları düzğün bir şekile getirilerek dikim için hazırlanır.

     Dikilecek çilek çeşitlerinin gelişme kuvvetleri toprak verimliliği, dikim şekli dikkate alınarak fideler sıra arası ve sıra üzeri 25-35 cm olacak şekilde karşılıklı veya üçgenvari olarak dikimi yapılır. Setlerin hazırlanmasında güneşlenme müddeti ve arazinin eğimi dikkate alınmalıdır. Güneşlenmenin iyi olması için kuzey- güney doğrultusu tercih edilmeli, ayrıca sulama set aralarına su verilerek yapılacağından arazinin eğim durumu dikkate alınmalıdır. Setler  üzerinde yetiştiricilikte hasat daha kolaylıkla yapılacağı gibi çilekler ıslak toprağa değmediğinden temiz ve kaliteli olur. Ot kontrolüde daha kolaylıkla yapılır.

Plastik Kaplı Setler Üzerine Dikim :

        Hazırlanan setlerin üzeri siyah plastikle kaplanarak dikim yapıldığından daha fazla ürün alınacağı gibi çileklerin kaliteside yüksek olur. Otlanmanın az olması, toprağın suyunu muhafaza ederek daha geniş aralıklarla sulanması, hastalık etkenlerinin azalması, bakım masraflarını azaltıp verim ve kalitenin yüksek olmasıyla satış fiyatını artıracağından ek masraf gibi görünen plastik naylon masrafı bu sebeplere bağlı olarak karşılanmış olacaktır.
   
        Setlerin üzerinin siyah plastikle kaplanması için önceden hazırlanan setler üzerine süzgeçli kova ile bolca su verilir ve plastik kaplanır. Plastiğin iki başı toprakla örtülür. Karıklara 1-2 mt aralıkla kazıklar çakılır ve bunlara bağlanan tel veya naylon ipler plastiğin üstünden zikzaklı olarak geçirilerek plastiğin setleri iyice kaplaması ve rüzgardan uçmaması sağlanır. pLastik üzerinde fidelerin dikilecekleri  yerler işaretlenir, fidenin dikimini sağlayacak kadar 8-9 cm çapında küçük yuvarlak delikler açılarak fideler buradan dikilir. Siyah örtü güneş ışığını geçirmediğinden ot gelişemez ayrıca toprak daha sıcak olacağından daha erken çiçek açar ve diğer uygulamalardan bir hafta kadar önce mahsül verir. Meyvelerin kaliteside topraklanma olmadığından yüksek olur.

a- Set genişliği 110 cm, üçgenvari olarak 3 sıra dikim
b- Set genişliği 70 cm, karşılıklı olarak 2 sıra dikim
c- Set genişliği 70 cm, üçgenvari olarak 2 sıra dikim.

Meyve Bahçeleri Arasına Dikim

    Yeni tesis edilen meyve bahçelerinde meyve fidanları arasına ilk birkaç yıl için çileklik kurulabilir. Çileğin ekonomik ömrünün ortalama 4 yıl olması meyve ağaçlarınında genel olarak 4 üncü yaştan sonra meyveye yatmaya başlamaları  ara ziraatı olarak çilek yetiştiriciliği için uygundur. Burada dikkat edilecek husus çilek setlerinin ağaç diplerine kadar gelmemeleri, ağaçlardan en az 1,5-2 mt. Uzakta bulunmalarıdır. Ayrıca çilek fazla sulama istediğinden ana ürün olarak yetiştirilen meyve ağaçlarının fazla sudan zarar görmelerini önlemektir. Ya sulama zamanları denk olan meyve bahçeleri arasına dikilmeli, yada gerekli tedbirler alınmalıdır. Ağaçlar meyve vermeye başladığında çilekler sökülerek bahçe ana ürüne bırakılmalıdır.

DİKİM ZAMANI

       Çilek dikimi yeşil fideler için genellikle sonbaharda eylül sonu ekim başlarında yapılmalıdır. Zorunlu durumlarda ilkbaharda mart-nisan aylarında da dikim yapılabilir. Ancak bu durumda ilk yıl verimli çok düşük olur. Dikim zamanı geciktirildiğinde tutma oranıda düşer. Frigo yani soğukta muhafaza edilen fideler için dikim zamanı Ağustos sonu Eylül başı olmalıdır.

Fidelerin Dikimi

      Yeşil fideler temin edildikten sonra sularını kaybetmemeleri için hemen dikilmelidir. Aynı gün dikilmeleri mümkün olmuyorsa  +2  +3 C deki soğuk bir yerde muhafaza edilmelidir. Fideler dikilmeden önce gözden geçirilmeli hastalıksız, sağlam, yarasız beresiz, ve kökleri iyi teşekkül etmiş fideler seçilmelidir. Uzun kökler varsa 8-10 cm kısaltılmalıdır. Fideler serin havada dikilmelidir. Hava nem oranının yüksek olması tutma oranını artırır. Dikimde plantuvar veya çapa kullanıldığı gibi ellede dikim yapılır. Dikimde dikkat edilecek husus derin veya yüzlek dikimden kaçınmak, kök boğazı toprak yüzeyinde kalacak şekilde dikim yapılmasını sağlamaktır.

       Dikimden sonra kök bölgesindeki topraklar elle sıkıştırılarak toprağın oturması sağlanıp hava alması önlenmelidir. Dikimden sonra yağmur yoksa veya toprak kuruysa can suyu verilmeli, hemen her gün sulama yapılarak en az iki hafta toprak nemli tutulmalıdır. Bir dönümlük alan için ortalama 3500- 4500 fide gerekmektedir.

ÇİLEKLERDE YAPILACAK YILLIK BAKIM İŞLERİ
    Çilek bahçelerinde yapılacak bakım işleri gübreleme, sulama, toprak işleme, ot kontrolü, mücadele, tepe ve kolların kesilmesinden ibarettir.

Gübreleme :

      Çilek topraktan fazla besin maddesi kaldıran bir bitkidir. Toprak hazırlığı devresinde verilen ahır gübresinden başka toprak analiz sonuçlarına göre yeterli miktar ve dozda azotlu, gerekli isefosforlu ve potasyumlu gübre uygulamaları yapılır. Fosforlu ve potasyumlu gübreler üç yıllık toplam ihtiyaç miktarı kadar dikimden önce fidelerin dikilecekleri kök bölgelerine 8-10 cm derinlikte verilerek toprakla karıştırılır.

      Dikim yılında azotlu gübre uygulaması üç dönemde yapılmalıdır. Yıllık ihtiyaç olan miktarın üçte biri dikimde, ikinci üçte birlik kısmı şubatta, son üçte birlik kısmıda meyveye yatma döneminde verilmelidir. Bundan sonraki yıllarda ihtiyaç olan azotlu gübre ikiye bölünerek iki devrede uygulanır. Plastik örtülü yerlerde gübre uygulaması zor olacağından, gübre sulama suyunun önüne atılarak yapılabilir. Normal şartlarda gübrelemeden sonra gübrenin eriyerek toprağa karışması ve faydalı olabilmesi için sulama yapılmalıdır.

Sulama :

   Yıllık yağış ortalaması 750-800 mm olan ve yaz aylarında yağış alan bölgelerde sulama yapmadan yetiştirilebilir. Ancak yağışların mevsimlere göre düzensiz olması ve çileğin yüzlek, köklü olması nedeniyle derinlerdeki sudan faydalanamaması belirli aralıklarla sulama yapılmasını gerektirmektedir. Özellikle meyve teşekkülünden hasada kadar geçen dönemde çilek suya karşı fazla duyarlıdır. Kısa sürede olsa havanın kurak gitmesi zarar meydana getirir. Normal sulamanın yapıldığı bahçelerde meyveler iri, renkli, düzgün şekilli ve verimli olurlar, ayrıca bir yıl sonraki ürün içinde sulama önemlidir. Çileğe ilk su ilkbahar yağışlarının kesilmesiyle verilmeye başlanmalı, 7-12 gün ara ile 5-7 defada verilmelidir. Süzek topraklarda sık sık ve az miktarda, ağır topraklarda seyrek ve daha çok miktarlarda su verilmelidir. Köklerin devamlı su içinde kalmamasına dikkat etmelidir. Yoksa çürür. Hasattan sonra yağışlar başlayıncaya kadar 10-20 gün ara ile su vermeye devam edilmelidir. Çilekte uygulanacak sulama yöntemleri tava, karık, yağmurlama ve damla sulama yöntemleridir.

       Tava usulü sulama düz arazi üzerine dikim yapıldığında uygulanır. Bu durumda çileklerin fazla sudan zarar görmemesine dikkat edilmelidir.

     Karık usulü sulama, setler üzerine dikim yapıldığında uygulanmaktadır. Bundada su göllenme yapacak kadar fazla verilmemeli, yaprak ve meyvelerin çamurlanması önlenmelidir. Karık usulünde çilek setleri arasında su ya sifonla ya  toprak açılarak yada sulama tüpleri yerleştirilerek verilir.

        Ayrıca yağmurlama sulamada, çilek yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır.
        Damla usulü sulamada sıra üzerlerinden geçirilen su boruları kök bölgesinde sürekli damlıyarak sulamanın yapılmasını sağlamaktadır. Bu sulama özellikle plastik örtü sisteminde, sulama suyunun kısıtlı olduğu yerlerde ve ekonomik durumun iyi olduğu şartlarda uygulanmaktadır.

Ot Kontrolü ve Diğer Bakım İşleri

       Çilek bahçelerinde yapılacak en önemli işlerden biri yabancı ot kontrolüdür. Besin maddesi zengin olan topraklarda yabancı otlarda çilekle rekabet ederek büyümeye başlarlar ve kısa zamanda çilekliğin her tarafını kaplıyarak güneş, su ve havaya ortak olurlar. Bu nedenle ilkbaharda yabancı otlar çıkmaya başladığında kökünden sökülmelidir. Daha sonraki dönemlerde de çapalama yaparak veya elle sökerek yabancı otların yetişmesi engellenmelidir. Siyah plastik örtü bu bakımdan büyük avantaj sağlamaktadır.

      Zamanla bozulan setleri onarmak kuruyan fidelerin yerine yenisini dikmek, kuruyan yaprakları toplıyarak yakmak çilek bahçelerinde yapılacak diğer bakım işlemleridir.

Kolların ve Tepenin Temizliği

       Yaprak koltuklarından çıkan kollar toprağa temas ettikleri yerden köklenerek yeni bir fide meydana getirirler. Setler içindeki dikim mesafesini bozmamak, rekabetci bitki yetişmesini ve çileklerin birbiri içine girmesini engellemek için yeni çıkan kollar daha büyümeden kesilmelidir. Fide temini için ayrı bir parsel ayrılarak burada kolların gelişmesine ve fidelerin çoğalmasına müsaade edilmelidir.

        Hasattan sonra kök boğazına ve yapraklara yerleşen zararlı ve hastalıkları uzaklaştırmak için tepedeki yapraklar kesilerek, yakılmalıdır. Tepe kesimi ile ayrıca toprak işleme kolaylaşır ve kol atma geciktirilmiş olur.


Hastalık ve Zararlılarla Mücadele

          Çilek dikimi yapılmadan önce alınan fidelerin virüsle bulaşık olup olmadığı incelenmeli, virüs nakleden yaprak bitlerine karşı mücadelesi yapılmalıdır. Çilekler için en önemli hastalık gri çürüklük ( Botrytis cinerea ) olup olgunlaşmamış bir kısım çilek meyveleri çürüyerek bu çürümüş ve yumuşamış meyveler üzerinde açık gri  renkte hastalık mantarları görülür. Hastalık mantarı kışı ölmüş bitki artıklarında geçirir, yayılma çiçek zamanı olur. 15-20 C sıcaklık üreme için uygundur.  Ürün miktarını %90 azaltacak kadar önemli olup, gerekli mücadelesi yapılmalıdır.

Çilek Küllemesi :
      Yaprakların alt yüzü kısmen kırmızımtırak bir renk alır, yapraklar yukarı doğru kıvrılır. Genç yapraklar ve meyvede küllemeye yakalanabilir. Bir mantar hastalığı olup kışı yaprak artıklarında geçirir.

      Çileklerde zarar yapan önemli zararlılar çilek akarları, çilek hortumu böceği, göz kurdu olup bu zararlılar görüldüğünde mücadelesine önem verilmelidir.


Hasat

       Çilek bahçelerinde yapılan en zor işlerden biri hasattır. Çünkü tek tek elle toplanması, üst üste gelmiyecek şekilde toplama ve ambalaj kaplarına konulması gerekmektedir. Çilekler renkleri kızarmış fakat sert durumdayken toplanmalıdır. Özellikle sabah erken saatlerde en geç saat 10’ a kadar toplama işi bitirilmelidir. Geç toplandığında sıcağın etkisiyle yumuşama başlar, yola dayanım azalır, çabuk bozulur. Toplanan çilekler en fazla 2kg lık ambalaj kaplarına konularak gölge bir yere getirilmelidir. Hasat sırasında çilekler saplarıyla koparılmalı ellerin temiz olmasına ve meyve kısmını ezmemeye dikkat etmelidir. Çilek setleri arasında belli bir sıra izlenerek hasat yapılmalıdır. Fazla olgunlaşmayı önlemek için mümkün olduğu takdirde hergün, değilse iki günde bir hasat yapılmasına çalışılmalıdır. Hasatta zedelenmeyi önlemek bakımından bir taraftan toplama yaparken bir taraftanda ambalaj kaplarına yerleştirilmesi hem iş gücünü azaltacak hemde birkaç el değiştirmediği için çileklerin daha sağlıklı olmasını temin edecektir. Ambalajda yarım, bir veya iki kiloluk karton veya plastik kapların kullanılması uygundur. Toplama sırasında temiz ve sağlam olanlar bir kutuya, yaralı bereli ve düzgün şekilde olmıyanlar başka bir kutuya konularak sınıflandırılması yapılmalıdır. Toplanan ve ambalajlanan çileklerin kısa sürede pazara sevk edilmesi gereklidir.


Çilekliğin Yenilenmesi

     Tesis edilen bir çilek bahçesinin ekonomik ömrü ortalama 3-4 yıl olmaktır. Dördüncü yılda verim iyice düşmeye başlar. Bu nedenle çileklik sökülerek yeniden kurulması gereklidir.


ÖNEMLİ ÇLEK ÇEŞİTLERİ
Aliso :  Kuvvetli büyüyen geniş yapraklı yayılıcı bir çeşittir. Bahçe yetiştiriciliğine uygun olduğu gibi sera da da yetiştirilebilir. Meyveleri iri, düzgün, parlak kırmızı renkte, meyve eti parlak renkli, sert, tatlı, iyi kaliteli bir çeşittir. Elle toplanmaya dayanıklıdır. Ilık geçen kış aylarında çiçeklenip meyve verebilir. Hasat süresi uzun olup dönümden 4-5 ton ürün alınabilir. Pocahontes çeşidinden daha önce olgunlaşır. Fazla kireçli topraklarda sarılığa yakalanır.

Pocahontes :  Kuzey ve güney bölgelerinde kolaylıkla adepte olabilen, bahçe ve sera yetiştiriciliğne uygun bir
çeşittir. Kireççe zengin ve Ph sı yüksek topraklara daha dayanıklıdır. Meyveleri büyük, konik şekilli, koyu kırmızı meyve içinde aynı renkte güzel aromalı ve tatlı bir çeşittir. Üretim miktarı yüksek olup derin donduruculuk ve konserve endüstrisine uygundur.

Tiago : Özellikle sıcak alanlar için uygun bir çeşittir. Bitkiler kuvvetli büyür ve azotlu gübrelemeye olumlu cevap vererek iyi gelişme gösterir. Kirece ve toprak Ph sının yüksek oluşuna duyarlı olup sarılığa yakalanır. Ancak çürüklüğe dayanıklıdır.  Meyveler orta irilikte, oldukça düzenli fakat ünüform olmıyan bir yapıdadır. Elle toplanmaya ve yola dayanımı iyidir. Meyveleri sert, kırmızı, meyve eti beyazdır. Tatlı, aromalı ve iyi kalitelidir. Derin dondurmaya elverişli bir çeşit olup, hasat dönemi 3-4 ay sürebilir. Aliso dan daha geç olgunlaşır. Bu çeşitlerden başka Yalova 15, Yalova 104, Yalova 110 gibi çeşitlerde yetiştirilebilir.